Türkiye’deki meslek eğitimi perspektifleri, bilhassa ortaöğretim seviyesinde atılan adımların başarısını değerlendirmek için Alman, Sırp ve Türk meslek eğitim sisteminden örnekler sunulmuştur. Kıstas/ölçüt olarak 20. Milli Eğitim Şurasında alınan kararlar ile “Eğitim 2023 Vizyonu” kullanılmıştır. Almanya ve Sırbistan’da kaydedilen başarının bilhassa, sistematik ve uzun vadeli olarak geliştirilmiş, istihdam ihtiyacı -eğitim altyapısı ve kapasitesi- ile eğitimde standardizasyondan kaynaklandığı tespit edilmiştir. Aynı zamanda mesleki eğitimin doğrudan istihdama yol açabilmesi için ikili/dual eğitim modelinin Türkiye’deki iktisadi ihtiyaç ve altyapısına uyarlanmasının elzem olacağı düşünülmüştür.

Dual/ İkili Eğitim Modeli Umumi Kaideleri ve Uluslararası Uygulamalar

“İkili” veya “dual” eğitim kavramı, özellikle Almanya, Avusturya, Sırbistan gibi ülkelerde başarıyla uygulanan bir karma eğitim modeli teşkil etmektedir. Bu çerçevede, ilgili ülkelerde mesleki eğitim programlarını tatbik etme konusunda yetkili olan (özel ve kamu) işletmeleri ile meslek okulları, gençlere doğrudan mesleklerinde icra edecekleri uygulamalı bilgileri aktarmakta, aynı zamanda örgün öğretim müfredatın bir kısmını kapsamaktadır. Diğer bir ifade ile bu karma model, teorik ve pratik tedrisatının cemini teşkil etmektedir. İkili/dual eğitim modeli, bir taraftan piyasaya doğrudan eleman kazandırıp gençlerin istihdamına yönelik adım atmak, diğer taraftan elzem olan örgün eğitim gereksinimlerini (müfredatını) de ifa etmeyi amaçlamaktadır.

Almanya/Avusturya coğrafyası ile eski Yugoslavya döneminden beri yakın ticari ve iktisadi temas içinde olmuş Sırbistan Cumhuriyeti, söz konusu eğitim modeline ağırlık vermiş bulunmaktadır. 2017 yılında Sırbistan Parlamentosu tarafından kabul edilen “İkili Eğitim Hk. Kanun” mucibince, orta vadeli bir strateji planı hazırlanmıştır. “Dual/ ikili eğitim” uygulaması Sırbistan Eğitim, Bilim ve Kalkınma Bakanlığı tarafından kabul edilen yeni eğitim stratejisinin ana hedeflerinden biri olduğu gibi, Bakanlık teşkilatında “Dual/İkili Eğitim Genel Müdürlüğü” müteşekkil olunmuştur. Sırbistan, dual/ikili eğitim modeli için İsviçre ile işbirliği içinde münhasır bir eylem planı oluşturup, söz konusu plana göre aşağıdaki hedeflerin gerçekleştirilmesi öngörmüştür:

• İş piyasasının ihtiyaçları doğrultusunda eğitim ve istihdam planlaması yapılacaktır, eğitim altyapısı bu ihtiyaca göre uyarlanacaktır
• Sırp ekonomisinin rekabet edebilirliği artırılacaktır ve programdan mezun olan öğrencilere doğrudan istihdam imkânı sağlanacaktır
• Bireyin istidat ve kabiliyetleri doğrultusunda, ömür boyu öğrenme anlayışı çerçevesinde eğitim altyapısı mütemadiyen geliştirilecektir, yenilikçi (inovatif) ve müteşebbis düşünce yapısı güçlendirilecektir
• Öğrencinin öz güveni artırılacaktır ve sorumluluk alma yeteneğine destek verilecektir

Hedefler, “”Sırbistan Eğitim, Bilim ve Kalkınma Bakanlığı “Dual/İkili Eğitim Genel Müdürlüğü”, ikili eğitim hedeflerini Sırbistan Ticaret Odaları Konfederasyonu ile yakın işbirliği içinde sürekli geliştirecektir, ayrıca hükümet nezdinde oluşturulan “İkili Eğitim Geliştirilme Komisyonu” hedefleri tetkik edip sahadaki ihtiyaçlar doğrultusunda gereken adımların atılması için tavsiyelerde bulunacaktır. Komisyon, Bakanlık yetkilileri, akademisyenler, meslek okul ve liseleri/ akademileri müdürleri, İsviçre İktisat Enstitüsü azaları ile belediye yetkililerinden müteşekkil olmuştur.^[1]

Eğitim kalitesi, standartlaştırılmış bir sertifikasyon mekanizma tarafından tetkik edilecektir ve mezuniyet şartları ile kalifikasyon belgeleri “Ulusal Kalifikasyon Tetkik Konseyi ”tarafından oluşturulacaktır.  “Kalifikasyon Ajansı” ile Ticaret Odaları ve İşverenler Konfederasyonu da kalifikasyon belgelerin standardizasyon sürecine katkı sağlayacaktır. Özet olarak, Sırp ikili eğitim stratejisinin ana ekseni, “kamu kurumları-eğitim dünyası-meslek ve ticaret odaları”  çerçevesinde kurulmuştur.

“Eğitim 2023” vizyonu hedefleri çerçevesinde mesleki ve teknik eğitimin algısını Türk toplumunda olumlu şekilde değiştirmeye gayret eden Milli Eğitim Bakanlığımız; 20. Milli Eğitim Şurası’nda kabul edilen tavsiye kararları mucibince meslek eğitim modelimize uyarlanması mümkün görülen eğitim stratejilerinin tatbikini de uygun görmüştür. Nitekim, dual/ ikili eğitim “eğitim-istihdam-üretim” üçlemesinin geliştirilmesi için de uygun görünmektedir. Geliştirilme aşamasında olan “Genel Beceri Test Seti” mesleki ve teknik okullarda okuyan öğrencilerimizin alan seçiminde dual/ikili eğitim modeline hazırlanması için mesnet teşkil edecektir. Yine, mesleki eğitim müfredatlarının ilgili branşların ihtiyaç ve taleplerine göre geliştirileceği gibi, ulusal meslek standartları da dikkate alınacaktır. Binaenaleyh, “dual/ ikili eğitim” modelinin başarıyla tatbik edebilmesi için uluslararası standartların nazar-ı dikkate alınması da faydalı olarak değerlendirilmiştir.

20. Milli Eğitim Şurasında kabul edilen tavsiye kararlarında yer alan 62. maddesinde, mesleki ve teknik eğitim programlarında ulusal ve uluslararası sektörün ihtiyaçları doğrultusunda yeni programların açılmasının ve mevcut programların güncellenmesi çerçevesinde “dual/ikili” eğitim modelinin örnek olarak değerlendirilebileceği düşünülmüştür. Ülkemizdeki meslek eğitim seviyesinin köklü bir geleneğe ve uzun bir tatbik tecrübesine sahip olmasından, modelin bazı unsurlarının ülkemize münhasıran şartlarını göz önünde bulunarak, uyarlanmasının mümkün olacağı düşünülmüştür. Bununla beraber, sahadaki tecrübenin yalnızca tek bir alana (örneğin bir teknik meslek lisesinin otomobil üreticisi ile işbirliği) sınırlı kalmamasının gerekli olduğu, sarf edilen çabanın meslek eğitimin genelinde fayda sağlanması gereksinimi belirtilmelidir. Diğer bir ifadeyle, sistemi yalnızca taklit etmekten ziyade dual/ikili eğitim modelini veya eğitim sisteminin bazı yöntemleri Türkiye’nin özel ihtiyaçlarına göre geliştirilmelidir. Örneğin, alanında başarıyla vasıflı personel yetiştiren bilişim meslek liselerimizin müfredatına yalnızca ihtiyaç halinde eklemelerin yapılmasını, ziyadesiyle ulusal ve uluslararası kalite standartlarına uyum sağlamasının ve üretim sektörü ile bağlantılarının “mesleki/ikili eğitim” modeline göre geliştirilmesinin faydalı olacağı kanaatine varılmıştır. Sistem incelenirken, uygulama ve planlamada esneklik esas olarak alınmalıdır.

“Dual”/ikili eğitim” isimli mesleki yetiştirme stratejisi, ortaöğretim ile yükseköğretim (teknik okulları ve yüksek okulları) seviyesinde uluslararası alanda istihdamın artırılması, iş verimliliğinin yükseltilmesi, ortaöğretim alanında öğrencilerin ders içeriğinden doğrudan istifade etmeleri bakımından başarıyla takip edilen bir eğitim modelidir. Son istatistiklere göre (2018 yılı), Almanya’da mezun olan ve meslek eğitimi alan öğrencilerin yüzde 51,1 oranı söz konusu modeli veya ona muadil bir program çerçevesinde eğitim görmektedirler.  İkili eğitim sayesinde genç işsizlik oranının bilhassa Almanya’da başarıyla çok düşük seviyelere indirildiği tespit edilmiştir.^[2] Uluslararası araştırmalarda, modelin başarıya ulaşabilmesi için bilhassa aşağıdaki hususlar öne çıkmıştır:

– mesleki eğitim bilhassa üretim ve hizmet sektörü tarafından desteklenip kısmen finanse edilmelidir, üretim ve hizmet sektörü öğrencilerden istihdam potansiyeli olarak doğrudan istifade etmelidir

– meslek, genç insan için yalnızca “ekmek kapısı” değil, bir nevi ideal olmalıdır

– kalite kontrolü bütün paydaşlar tarafından müşterek olarak yapılmalıdır

– mesleki eğitim, değişen standartlara göre yeniliklere açık ve esnek olmalıdır

– mesleki eğitim gençler tarafından cazip olarak algılanmalıdır. Orta öğretime müteakip öğrencilere maaş veyahut bunu yerine geçen ek sosyal hizmetler sağlanmalıdır

– eğitim kurumları ile piyasa paydaşları ahenk ve yakın işbirliği içinde bulunmalıdır

20. Milli Eğitim Şurasında, 22. madde tavsiye kararı doğrultusunda, öğrencilerin mesleki eğitimlerinde yetenek ve becerilerinin dikkate alınacağı, çeşitli istihdam modellerinin değerlendirilebileceği bilinmektedir. 103. maddesinde ise öğretmenlerin mesleki gelişim programların tasarlanmasında, atandıkları bölge ve okulun münhasır şartlarının dikkate alınması gerekli olduğunun altı çizilmiştir. Bu suretle, Almanya, Sırbistan dual eğitim modellerini örnek olarak kullanılabileceği gibi, uyarlanması ve uygulamasında Türkiye’nin kendine has eğitim, içtimai, iktisadi şartlarının da göz önünde bulundurma gereksinimi göz ardı edilmemelidir.

Dual/ İkili Eğitim Sisteminin Standardı

 Binaenaleyh, istihdama yönelik eğitim programlarımızı mutlaka uluslararası eğitim ve piyasa standartlarına yaklaştırılmasının esas olacağı kanaatine varılmıştır. Müfredat içeriğinin öğrencilerimizde mevcut eğitim seviyesine göre oluşturmamızın elzem olacağı, yine de uluslararası kalite seviyesi, denklik ve ders sayısı standardına erişimin gerekli olduğunu belirtilmelidir. Teknik ve meslek liselerimizdeki Türkçe, yabancı dil ve matematik dersleri her bir programın ihtiyacına göre uyarlanabilir. Ancak ders ve müfredat içeriği, Türkiye ve uluslararası standartlarını azami olarak karşılanmalıdır. Meslek eğitim kalifikasyonlarımızın ancak bu durumda ehliyet ve rekabet edebilirlik açısından dünya çapında tanınabileceğini kanaatine varılmıştır. Bu bağlamda, mer’i mevzuat ve yürürlükte bulunan müfredatın kaidelerine uygun olmak şartıyla, öğrencileri seçmeli derslerinde elde etmek istedikleri meslek profiline göre yönlendirmesinin fayda sağlanacağı düşünülmüştür.

Örneğin, sağlık meslek lisesinde okuyan bir öğrencinin “fizyoterapist” mesleğine hazırlanışı için sağlık branş derslerinin yanında biyoloji derslerine ağırlık vermesinin faydalı olacağı düşünülmüştür. Öğrenci, “dual/ ikili eğitim” modeli doğrultusunda sağlık meslek yüksekokulu veyahut fizyoterapist eğitimi veren sağlık kuruluşunda tedrisatına devam ederken, bilhassa ders sayısı ve içeriği konusunda uluslararası standartlara ahenk sağlamalıdır. Örneğin, Almanya’da  yüksek okul seviyesinde okuyan bir fizyoterapist 4500 derse katılım sağlamış iken, bu sayı Türkiye’de 2800 seviyesinde bulunmaktadır. Ders sayısı ve içeriği eksik olan bir eğitim programının istihdam ve eğitim seviyesi bakımından istenilen başarıyı sağlanamayacağı düşünülmektedir. Bu tespit meslek eğitimin genelinde nazar-ı dikkate alınmasının yararlı olacağı kanaatine varılmıştır.

Dual/ikili eğitimi uluslararası standartlara göre planlanırken, uzman elemanların önemli miktarının yurt dışındaki istihdama teşebbüs etmemelerine, diğer bir ifadeyle büyük çapta beyin göçüne ve eğitim alanında ülkemize geri dönüş sağlamayan maddi sarfiyatına mani olmak için gereken önlemlerin alınmasının elzem olacağı da düşünülmüştür. Sırbistan örneğinde olduğu gibi, ecnebi firma ve kuruluşlarının ülkeye doğrudan yatırım sağlamak amacıyla hizmet ve/veya üretim bölgede üretime teşvik edilmelidir. Dual/ ikili eğitim modeli uygulandığında, mesleki eğitim doğrudan ilgili yatırım alanı nezdinde tatbik edilmelidir. Yatırımcıya kalifiye elemanların yetiştirilmesi ve ülkeye kalıcı istihdamın sağlanması hususunda (vergi muafiyeti, sosyal sigorta primlerinin devlet tarafından karşılanması vs.) teşvikler bazında destek verilmesinin faydalı olacağı düşünülmüştür. Ekonomi Bakanlığımızca halihazırda verilen teşviklerin “dual/ikili eğitim” veren yerli ve yabancı yatırımcıya tahsisi durumunda ortaöğretim ve yükseköğretim seviyesinde mesleki eğitim programlarının doğrudan istihdama yol açacağı, piyasanın ihtiyacı olduğu ara eleman sıkıntısının giderebileceğini düşünülmüştür.

Düşünce ve Öneriler:

Yukarıda belirtilen örnekler doğrultusunda, öğretmen eğitiminde olduğu gibi meslek eğitim sisteminde de ülke çapında ortak standartlara erişim ihtiyacı hasıl olmuştur. Öğrencilerin istidat ve kabiliyetlerine göre meslek alanına yönlendirilmesi için müfredatın piyasa ve istihdam taleplerine göre uyarlanmasının faydalı olacağı konusunda mutabık kalınmıştır. Bu bağlamda teknik ve meslek lisesi mezunlarımıza alanlarına göre değerlendirilecek ehliyet sınavlarının hazırlanması ve sınavlar sayesinde meslek kalifikasyon ehliyetin tanınması hususunda modellerin oluşturulması yararlı olarak değerlendirilmiştir.

Sırbistan örneğinde, meslek lisesi mezunlarının da alanlarına göre tahsis edilen olgunluk sınavına tabi tutuldukları, mezunların doğrudan istihdam edileceği görülmüştür. Modelin Türkiye şartlarına uyarlanması durumunda teknik ve meslek liselerin prestijinin ihya olacağı düşünülmüştür. Bu suretle, ortaöğretim seviyesinde meslek eğitimi alan öğrencilerimizi tercihen doğrudan istihdama veyahut yüksekokul tedrisatına yönlendirmesi için, okulda kazanılan bilgilerin mer’i müfredat çerçevesinde kariyer perspektifleriyle ilişkilendirmenin gerekli olduğu sonucuna varılmıştır. Bu bağlamda, yurt dışında uygulanan örnekleri teorik ve uygulamalı olarak (haftalık ders sayısı ve içeriği) aynı standarda tabi tutulmasının elzem olacağı, mesleki ve örgün yükseköğretime giriş şartlarının ehliyet ve/veya olgunluk sınavlarına bağlanmasının faydalı olacağı kanaatine varılmıştır.

Son yıllarda, Türkiye’de vasıflı çalışanlarının ekonomik sebepler münasebetiyle Almanya, Fransa gibi ülkelere göç ettikleri gözlemlenmiştir. Sorunun ana eksenlerinin arasında, eğitim-istihdam sahası arasında ahenksizlik oluşturulduğu, eğitim için sarf edilen yatırımlara geri dönüş sağlanamadığı tespit edilmiştir.

Kalifiye çalışanlarının yurt dışına yönelik iş arayışlarına yönelmeleri sayesinde beyin göçünün arttığı, bilhassa tıp (hasta ve yaşlı bakımı dahil) sahasına iş göçünün arttığı görülmüştür. Bu gibi gelişmelere mani olmak maksadıyla, ikili eğitim için sarf edilecek yatırımınızın beyin göçü münasebetiyle verim alınamayışını önlemek için kapsamlı ve uzun vadeli mesleki eğitim projeksiyonları gerçekleştirilmelidir.

Sırbistan örneğinde görüldüğü gibi, yabancı firmaların ikili eğitim programların uygulandığı bölge ve sahalarına (örneğin üniversitelerimiz tekno kentlerine) yatırımda bulunmaları için mevcut teşviklerimiz eğitim ihtiyaçlarına göre uyarlanabilir.

.

Dr. Mehmet YILMAZATA, Belgrad Eğitim Müşaviri(E)     

_________________

Dipnotlar

^[1] https://mpn.gov.rs/wp-content/uploads/2021/11/Masterplan-DUALNO-2019-SRB.pdf

^[2]https://www.bibb.de/datenreport/de/2020/127168.php#:~:text=Im%20Jahr%202019%20begannen%2036,6%25%20begannen%20eine%20schulische%20Berufsausbildung